ارك عليشاه
یازار : علي وقاري
+0 به يه ن
تبريز- ارك علشاه به عنوان به جا مانده از دوران ايلخاني از جاذبه هاي تاريخي شهر تبريز به شمار مي آيد.
|
 |
مسجد تاج الدين عليشاه جيلاني (گيلاني) معروف به" ارك عليشاه "در رديف مسجد كبود و مجموعه بازار معظم سنتي و سرپوشيده تبريز ، از جمله معدود ولي ارزشمندترين بناهاي تاريخي تبريز و فاخرترين ميراث فرهنگي و باشكوهترين ساختمان هاي باستاني و همچنين شاخصترين هنر و معماري ايراني – اسلامي محسوب مي گردد.
آنچه در كنار استحكام و ويژگيهاي فني، سبك و شيوه هاي معماري جالب توجه و نوع مصالح ساختماني و ملاط بادوام به كار رفته در آن و نيز ضخامت جرزها و ارتفاع قابل توجه ديوارهاي تنها ايوان و شبستان جنوبي و محراب باقي مانده از مسجد و ابعاد خارق العاده آنها و همچنين جلوه و دورنماي چشمگير و شكوه و عظمت خيره كننده اين مسجد ، اهميت اين بنا را مضاعف كرده است، همانا ارزش و اعتبار ويژه معنوي و وجهه تاريخي اسطوره اي بنا است كه با باورها ، خاطره ها ، پيروزي و شكست ها و تلخكامي و كامروائي هاي مردم غيور و دشمن ستيز تبريز تنيده شده است.
براساس اطلاعات موجود درمتون تاريخي و نوشته هاي محققين و ايران شناسان و جهانگردان داخلي و خارجي، اين بناي عظيم در دوران آباداني خود داراي كاربردهاي سياسي ، آموزشي و مذهبي بوده و امروز كه به خشم طبيعت، ويراني بر آن مستولي گشته ، نيازمند حفظ و توجه است.
ارك عليشاه در مركز شهر كهن تبريز ، در ضلع جنوبي تقاطع خيابان امام خميني (ره) و فردوسي قرار گرفته و امروز فضاي اطراف آن براي احداث مصلا اختصاص يافته است. بناي فوق كه در زمان و نوع خود از بزرگترين بناهاي رفيع اسلام به شمار مي رفت در حقيقت نشانگر اين است كه معماران ايراني دوره ايلخاني 700 سال بعد از اسلام به كشور ايران به آن درجه از اقتدار و توان علمي و استعداد و مهارت و تجربه دست يافته بودند كه بنايي با اين ارتفاع و ابعاد و استحكام را ساخته اند.
اين بنا كه تجلي گر هنر و تمدن ايران دوره اسلامي به حساب مي آيد در طول حيات خويش با حوادث گوناگوني دست و پنجه نرم كرده و سرافراز از بوته آزمايش بيرون آمده بخصوص در دوران صفويان و اشغال تبريز توسط عثمانيان و در دوران قاجاريه و اشغال ايران به وسيله روس ها و انقلاب مشروطيت، شاهد رويدادها و حوادث تلخ و ناگواري بوده است.
اين اثر تاريخي و محوطه باستاني آن در پانزدهم دي ماه سال 1310 هجري خورشيدي به شماره 170 به ثبت رسيده و در فهرست آثار ملي ايران جاي گرفته است. امروزه تنها بخشي از ديوارهاي عظيم و محراب بسيار بلند شبستان جنوبي اين مسجد بر جاي مانده است كه خود مويد شكوه روزگار آباداني آن است . ديوارهاي موجود در حقيقت تشكيل دهنده ايوان طاقپوش و حمال طاقي استوانه اي عظيمي بوده كه فضاي به وجود آمده به عنوان شبستان و عنصر اصلي مسجد عليشاه به شمار مي رفته است. بقايايي موجود بنا ، حكايت از ايوان به عرض 15/30 متر و جرز و ديوارهاي كناري به ضخامت 40/10 متر و پي و فونداسيون عميق و حجيم متناسب با سازه هاي فوقاني و ارتفاع احتمال بنا تا خط آغاز طاق استوانه اي 25 متر ( البته با دقت در تناسب سازه هاي اثر 36 متر صحيح تر به نظر مي رسد) بوده است.
به اعتقاد كارشناسان اين جرزها مجوف بوده و فضاي خالي داخل ديوارهاي قطور ارك ( در رديفهاي متعدد افقي و عمودي ) به وسيله طاقهاي ضربي پوشانده شده و در عصر قاجار نيز به عنوان انبار غله مورد استفاده قرار مي گرفته است.
اين ابتكار عمل فني به نوعي در بناهاي تاريخي ايران چون گنبد سلطانيه و پل دختر ميانه نيز به كار رفته و علاوه بر سبك وزن سازه ها و صرفه جويي در مصالح و نيروي كار ، موجب كاهش وزن بارهاي مرده و افزايش استحكام عمومي سازه هاي بنا مي شود.
محراب رفيع و بزرگ مسجد در انتهاي ايوان جنوبي و در بين دو نورگير بزرگ قرار گرفته است و آستانه اين نورگيرهاي جنوبي از كف محوطه بنا چند متر بالاتر رفته است.
بررسي دقيق محراب نشان مي دهد كه در ساختمان آن مهارت زياد به كار رفته و زمان با پيشرفت كار ، تغييرات عمده اي در طرح و نقشه آن داده شده است. از جمله مي توان به روكش نهائي محراب و نصب چندين رديف آجر بر روي كالبد ساختمان اشاره كرد. در متون تاريخي عصر ايلخاني از خواجه تاج الدين عليشاه جيلاني يا گيلاني به عنوان باني و سازنده ساختمان ارگ يا مسجد تاج الدين عليشاه تبريز ياد شده است.
وي علاوه بر اين بنا باني بناهاي ديگري از جمله بازار سلطانيه ، عمارت سلطان آباد در حوالي بيستون ، سلطان آباد در نزديكي كرج و بخصوص بناي مسجد عظيمي در خارج از كوي " مهاد مهين " (ميار ميار ) تبربز مي باشد.
خواجه تاج الدين عليشاه در اوايل شهريور سال 724 ه.ق به رحمت ايزدي پيوست و وي را در كنار مسجد جامعي كه در تبريز ساخته است، دفن كردند.
آنچه در كنار استحكام و ويژگيهاي فني، سبك و شيوه هاي معماري جالب توجه و نوع مصالح ساختماني و ملاط بادوام به كار رفته در آن و نيز ضخامت جرزها و ارتفاع قابل توجه ديوارهاي تنها ايوان و شبستان جنوبي و محراب باقي مانده از مسجد و ابعاد خارق العاده آنها و همچنين جلوه و دورنماي چشمگير و شكوه و عظمت خيره كننده اين مسجد ، اهميت اين بنا را مضاعف كرده است، همانا ارزش و اعتبار ويژه معنوي و وجهه تاريخي اسطوره اي بنا است كه با باورها ، خاطره ها ، پيروزي و شكست ها و تلخكامي و كامروائي هاي مردم غيور و دشمن ستيز تبريز تنيده شده است.
براساس اطلاعات موجود درمتون تاريخي و نوشته هاي محققين و ايران شناسان و جهانگردان داخلي و خارجي، اين بناي عظيم در دوران آباداني خود داراي كاربردهاي سياسي ، آموزشي و مذهبي بوده و امروز كه به خشم طبيعت، ويراني بر آن مستولي گشته ، نيازمند حفظ و توجه است.
ارك عليشاه در مركز شهر كهن تبريز ، در ضلع جنوبي تقاطع خيابان امام خميني (ره) و فردوسي قرار گرفته و امروز فضاي اطراف آن براي احداث مصلا اختصاص يافته است. بناي فوق كه در زمان و نوع خود از بزرگترين بناهاي رفيع اسلام به شمار مي رفت در حقيقت نشانگر اين است كه معماران ايراني دوره ايلخاني 700 سال بعد از اسلام به كشور ايران به آن درجه از اقتدار و توان علمي و استعداد و مهارت و تجربه دست يافته بودند كه بنايي با اين ارتفاع و ابعاد و استحكام را ساخته اند.
اين بنا كه تجلي گر هنر و تمدن ايران دوره اسلامي به حساب مي آيد در طول حيات خويش با حوادث گوناگوني دست و پنجه نرم كرده و سرافراز از بوته آزمايش بيرون آمده بخصوص در دوران صفويان و اشغال تبريز توسط عثمانيان و در دوران قاجاريه و اشغال ايران به وسيله روس ها و انقلاب مشروطيت، شاهد رويدادها و حوادث تلخ و ناگواري بوده است.
اين اثر تاريخي و محوطه باستاني آن در پانزدهم دي ماه سال 1310 هجري خورشيدي به شماره 170 به ثبت رسيده و در فهرست آثار ملي ايران جاي گرفته است. امروزه تنها بخشي از ديوارهاي عظيم و محراب بسيار بلند شبستان جنوبي اين مسجد بر جاي مانده است كه خود مويد شكوه روزگار آباداني آن است . ديوارهاي موجود در حقيقت تشكيل دهنده ايوان طاقپوش و حمال طاقي استوانه اي عظيمي بوده كه فضاي به وجود آمده به عنوان شبستان و عنصر اصلي مسجد عليشاه به شمار مي رفته است. بقايايي موجود بنا ، حكايت از ايوان به عرض 15/30 متر و جرز و ديوارهاي كناري به ضخامت 40/10 متر و پي و فونداسيون عميق و حجيم متناسب با سازه هاي فوقاني و ارتفاع احتمال بنا تا خط آغاز طاق استوانه اي 25 متر ( البته با دقت در تناسب سازه هاي اثر 36 متر صحيح تر به نظر مي رسد) بوده است.
به اعتقاد كارشناسان اين جرزها مجوف بوده و فضاي خالي داخل ديوارهاي قطور ارك ( در رديفهاي متعدد افقي و عمودي ) به وسيله طاقهاي ضربي پوشانده شده و در عصر قاجار نيز به عنوان انبار غله مورد استفاده قرار مي گرفته است.
اين ابتكار عمل فني به نوعي در بناهاي تاريخي ايران چون گنبد سلطانيه و پل دختر ميانه نيز به كار رفته و علاوه بر سبك وزن سازه ها و صرفه جويي در مصالح و نيروي كار ، موجب كاهش وزن بارهاي مرده و افزايش استحكام عمومي سازه هاي بنا مي شود.
محراب رفيع و بزرگ مسجد در انتهاي ايوان جنوبي و در بين دو نورگير بزرگ قرار گرفته است و آستانه اين نورگيرهاي جنوبي از كف محوطه بنا چند متر بالاتر رفته است.
بررسي دقيق محراب نشان مي دهد كه در ساختمان آن مهارت زياد به كار رفته و زمان با پيشرفت كار ، تغييرات عمده اي در طرح و نقشه آن داده شده است. از جمله مي توان به روكش نهائي محراب و نصب چندين رديف آجر بر روي كالبد ساختمان اشاره كرد. در متون تاريخي عصر ايلخاني از خواجه تاج الدين عليشاه جيلاني يا گيلاني به عنوان باني و سازنده ساختمان ارگ يا مسجد تاج الدين عليشاه تبريز ياد شده است.
وي علاوه بر اين بنا باني بناهاي ديگري از جمله بازار سلطانيه ، عمارت سلطان آباد در حوالي بيستون ، سلطان آباد در نزديكي كرج و بخصوص بناي مسجد عظيمي در خارج از كوي " مهاد مهين " (ميار ميار ) تبربز مي باشد.
خواجه تاج الدين عليشاه در اوايل شهريور سال 724 ه.ق به رحمت ايزدي پيوست و وي را در كنار مسجد جامعي كه در تبريز ساخته است، دفن كردند.
منبع: