كمانچه
یازار : علي وقاري
+0 به يه ن
 |
كَمانچه يكي از سازهاي ايراني و موسيقي خاور زمين است. اين ساز علاوه بر شكم، دسته و سر، در انتهاي پاييني ساز، پايه‌اي دارد كه روي زمين يا زانوي نوازنده قرار مي‌گيرد.
نخستين نشانه‌هاي تاريخي درباره كمانچه در كتاب موسيقي الكبير اثر ابونصر فارابي در سده چهارم هجري ديده شده‌است.[۱] او در اين كتاب از كمانچه با نام عربي آن، رباب ياد مي‌كند. كمانچه در دوران صفويه و قاجاريه جزو سازهاي اصلي موسيقي ايران بوده‌است. نخستين صداي ضبط‌شده كمانچه به اوايل قرن بيستم ميلادي بر مي‌گردد.[۱]
شكل ظاهري
شكم ساز كروي و توخالي است كه مقطع نسبتا كوچكي از آن در جلو به دهانه‌اي اختصاص يافته و روي دهانه پوست كشيده شده و بر روي پوست، خركي تقريبا شبيه به خرك تار و نه كاملا عمود بر سيم‌ها قرار گرفته‌است. دستهٔ ساز، لوله‌اي تو پر است و به طور نامحسوس به شكل مخروط وارونه خراطي شده‌است. انتهاي بالايي اين لوله؛ توخالي و در طرف جلو شكاف دارد كه نقش جعبهٔ گوشي‌ها را مي‌يابد. دسته فاقد پرده مي‌باشد. سر ساز متشكل است از جعبهٔ گوشي‌ها كه در دو طرف آن هر يك دو گوشي كار گذاشته شده و يك قبه كه در بالاي جعبه قرار گرفته‌است. طول ساز تا سر قبه حدود ۸۰ سانتي متر است.
درگذشته اين ساز بدون سيم گير كه به شكل كنوني وجود دارد بوده است در گذشته سيم ها مستقيما به ساز وصل مي شدند همانند سه تار يا به وسيله قطعه فلزي سيم هابه آن ربط داده مي‌شد. پس از ورود ويلن به ايران، تاندور ويلن(پيچ هاي كوچك تنظيم كوك)به سيم گير اضافه شد تا نوازنده بتواند ساز را دقيق كوك كند.
تا پيش از ورود ويلن به ايران، جنس سيم هاي كمانچه ابريشمي يا از روده تابيده شده حيوانات بود و توانايي گرفتن كوك بالا را نداشت. پس از ورود ويلن به ايران، سيم‌هاي ويلن جايگزين سيم‌هاي كمانچه شد.
اين ساز جز دسته سازهاي زهي است. كمانچهٔ امروزي داراي ۴ سيم مي‌باشد. كمانچه در زمان قديم تنها سه سيم داشته[۱] و پس از ورود ويولن به ايران به تقليد از آن سيم چهارم به آن افزوده شده‌است. اين سيم‌ها به موازات درازاي ساز گستردگي دارد و آواي آن خيلي خوش و دلكش مي‌باشد. اين ساز مي‌تواند آواهاي گوناكون بسياري را برآرد. كاسه صوتي اين ساز از چوب توت است كه با برش‌هاي از عاج تزيين شده‌است.
كوك
كوك كمانچه (نسبت فاصله سيم‌ها به يكديگر) در دستگاه‌هاي مختلف موسيقي ايراني تفاوت مي‌كند. معمول ترين كوك براي دستگاهاي ايراني اين است كه سيم‌هاي اول و دوم نسبت به هم فاصله چهارم (يا پنجم) داشته، سيم سوم يك اكتاو بم تر از سيم اول و سيم چهارم يك اكتاو بم تر از سيم دوم مي‌باشد.
لازم به ذكر است كه در گذشته كمانچه دو سل دو سل كوك مي‌شد اما پس از ورود ويلن به ايران،در كوك كمانچه تغييراتي ايجاد شد و امروزه اين ساز همانند ويلن كوك و انگشت گذاري ميشود.
در حال حاضر كوك اصلي و رايج كمانچه مي لا ر سل كه همان كوك ويلن است، مي‌باشد. از جمله مي‌توان به كوك‌هاي رِ لا رِ سل (براي دستگاه نوا) مي لا رِ لا (براي ماهور) و مي لا مي لا (براي همايون، اصفهان، چهارگاه، ماهور و راست‌پنجگاه) اشاره كرد.
شيوه نواختن
نوازندهٔ ساز در حالت نشسته پايهٔ كمانچه را روي زمين (يا صندلي) يا زانو قرار مي‌دهد. ساز در موقع اجرا كمي حول محور خود مي‌چرخد و همين عمل تماس آرشه با سيم‌ها را آسان تر مي‌كند. نوازنده ساز را به طور قائم در دست چپ مي‌گيرد و انگشتان همان دست را روي دسته مي‌لغزاند و آرشه را با دست راست به سيم‌ها تماس مي‌دهد.
نوازندگان شاخص
از شاخص‌ترين كمانچه‌نوازان ايراني مي‌توان به علي‌اصغر بهاري، رحمت الله بديعي و مجتبي ميرزاده و اردشير كامكار اشاره كرد[۳]. برخي از نوازندگان شاخص معاصر عبارتند از:
- اردشير كامكار[۴]
- كيهان كلهر[۵]
- سعيد فرجپوري[۶]
- فرج عليپور [۷][۸]
- كيهان كلهر
- داوود گنجه‌اي
- علي اكبر شكارچي
- درويش‌رضا منظمي
- سهراب پورناظري
سازندگان شاخص
نگارخانه
-
-
-
-
نيم رخ كمانچه ساخته حسين قلمي
