آيتان & آرزولار

روساي دوم 685-645 پيش از ميلاد آخرين پادشاه دوران اقتدار اورارتو بود. او در ناحيه بسطام شهرستان ماكو شهري به نام «روسا هينلي» ساخته است . آخرين پادشاهان اورارتو ، «ساردوري سوم» و «روساي سوم» بودند. در ۵۸۵ پيش از ميلاد سپاهيان ماد ، توشبا ، پايتخت اورارتو را تسخير و ويران كردند و اين چنين سلسله ي اورارتو منقرض شد .

اورارتوها، باني و مبتكر صفه سازي بودند. آنها شهرها، دژها و كاخ هاي خود را بر روي صفه مي ساختند، شيوه كار آنها چنين بود كه سه سولي دامنه ارتفاعات را به وسيله سنگ هاي حجيم تراشيده شده محصور مي كردند، سپس حد فاصل ديوارهاي مزبور و دامنه كوه را پر مي نمودند، اين صفه از سطح زمين هاي اطراف مرتفع تر بود و براي مهاجمان دسترسي به آن  مشكل و دفاع از صفه بخوبي ميسر بود. صفه سازي ابداع اورارتوهاست پيش از آنها هيچ قومي از چنين شيوه اي براي شهرسازي استفاده نكرده است، پارسواش ها كه مدت دويست  سال در جوار اورارتوها زيسته بودند چون ابتدا در خوزستان و سپس در فارس مستقر شدند، مجموعه بناهاي خود را بر روي صفه ساختند، آنان نخستين صفه را در مسجد سليمان و سپس در برده نشانده در ۲۵ كيلومتري شمال خاوري مسجد سليمان به  وجود آوردند، كمبوجيه در پاسارگاد بناها و كاخ هايي بر روي صفه اي مرتفع ساخت. داريوش هخامنشي و جانشينانش در دامنه كوه رحمت بر روي  صفه اي وسيع باعظمت ترين، زيباترين و باتناسب ترين بنايي كه به دست بشر ساخته شده است، به وجود آوردند.

ز اورارتوها تعدادي سنگ نوشته در نقاط مختلف آذربايجان كشف گرديده است تا پيش از سلطنت «ايشبواي ني» (۸۲۴ - ۸۱۰ پيش از ميلاد) سنگ نوشته هاي اورارتوئي به خط و زبان آشوري بود. ولي هنگام سلطنت  ايشبواي ني خط ميخي اورارتوئي ابداع شد و از آن پس از اين خط براي نوشتن سنگ نوشته ها استفاده كردند .